Αν το νησί της Λήμνου είναι συνυφασμένο με κάποιο χαρακτηριστικό στοιχείο, τότε σίγουρα αυτό είναι το στοιχείο της μάντρας. Η μάντρα, άρρηκτα δεμένη με τον πολιτισμό και την ταυτότητα του νησιού, έχει τις ρίζες της βαθιά στον χρόνο ενώ προσαρμόζεται στις ανάγκες της τωρινής εποχής με τα μάτια στραμμένα στο μέλλον.
Οι μάντρες της Λήμνου αποτελούνται από διάφορες εγκαταστάσεις όπως κατοικίες, αχυρώνες, περιφραγμένα μποστάνια, αποθήκες, εργαστήρια τυροκόμησης, αλώνια – μαζί με τα χωράφια και τα βοσκοτόπια, και συναντώνται σε ολόκληρο το νησί, με αρκετές εξ αυτών να λειτουργούν ακόμα, αποτελώντας το κέντρο -χωρικά, οικονομικά, κοινωνικά και συμβολικά- του αγροτικού του κόσμου.
Παλαιότερα, η μάντρα ήταν η καρδιά της αγροτικής ζωής των κεχαγιάδων αλλά και το μέσο με το οποίο συνδιαλέγονταν με το φυσικό τους περιβάλλον. Τους επέτρεπε να ζουν σε στενή επαφή με τη γη που καλλιεργούσαν και τα ζώα τους και να παράγουν την απαραίτητη, για την επιβίωσή τους, τροφή. Υπήρχαν πολλά είδη μαντρών (αγροτικές, κτηνοτροφικές, μεικτές, οικογενειακές κ.ά.) και κάθε μία εξυπηρετούσε συγκεκριμένες ανάγκες. Στο πέρασμα του χρόνου ο τρόπος λειτουργίας και διαχείρισης της μάντρας προσαρμόστηκε στις σύγχρονες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, ενώ δεν έπαψε να αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο του λημνιακού πολιτισμού.
Η μάντρα αποτελεί ακόμα τον χώρο όπου καλλιεργούνται σειρά παραδοσιακών ποικιλιών όπως ο άφκος, τα ασπρομύτικο φασόλι και το κριθάρι Παναγιάς και εκτρέφονται ντόπιες φυλές ζώων όπως το «Ορεινό Λήμνου» που εντάχθηκε στο νέο πρόγραμμα Διατήρησης Αυτόχθονων Φυλών του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης. Εκεί χρησιμοποιούνται επίσης παραδοσιακές μέθοδοι αγροτικής διαχείρισης, οι οποίες πρόσφατα συμπεριλήφθηκαν στο Σχήμα Πιστοποίησης «Terra Vita – Αγροτική Παράδοση και Βιοποικιλότητα». Μ’ αυτόν τον τρόπο, αγροκτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις στη Λήμνο που ακολουθούν αυτές τις πρακτικές μπορούν να αποκτήσουν το σήμα Terra Vita, και κάποιες από αυτές έχουν ήδη πιστοποιηθεί. Η πιστοποίηση έχει σκοπό τη διατήρηση της αγροτικής παράδοσης και της βιοποικιλότητας ενός τόπου στο πέρασμα του χρόνου.
Το 2021 αναγνωρίστηκε επίσημα η πολιτιστική αξία των μαντρών της Λήμνου, μέσω της ένταξής τους στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, έπειτα από μακροχρόνιες και συντονισμένες ενέργειες από το MedINA και τον όμιλο Ανεμόεσσα Επιπλέον, το 2022 εκδόθηκε το βιβλίο «Το σύστημα της μάντρας της Λήμνου. Μια πολιτισμική αφήγηση», στο οποίο αναδεικνύονται οι ποικίλες πτυχές του μοναδικού αυτού συστήματος αγροτικής διαχείρισης.
Οι δράσεις του MedINA για την διαφύλαξη, ανάδειξη και αξιοποίησητης περιβαλλοντικής και πολιτιστικής κληρονομιάς της Λήμνου συνεχίστηκαν, στο πλαίσιο του εκπαιδευτικών προγραμμάτων «Πάμε Σχολείο!» και «Πού κρύβεται η Υψιπύλη;», σε μία προσπάθεια να μεταλαμπαδεύσει την παραδοσιακή γνώση στους μαθητές, τους φυσικούς συνεχιστές της. Μέσα από μια σειρά θεωρητικών μαθημάτων και επισκέψεων στο πεδίο, οι νεότερες γενιές της Λήμνου ήρθαν σε επαφή με τις ρίζες τους, την παράδοση και τον πολιτισμικό πλούτο του τόπου, εξερευνώντας και μαθαίνοντας την ιστορία του αγροοικοσυστήματος της μάντρας. Επιπλέον, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Αιγαίου, δημιουργήθηκε η βάση δεδομένων «Λημνοσκόπιο» που αποτυπώνει την αρχιτεκτονική κληρονομιά του αγροτικού τοπίου της Λήμνου και περιλαμβάνει μεγάλο αριθμό των υφιστάμενων μαντρών.
Το σύστημα της μάντρας αποτελεί τον πυρήνα της γεωργικής και κτηνοτροφικής ζωής της Λήμνου και προάγει ποικίλα στοιχεία της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του τόπου. Αξίζει να γίνει γνωστή κάθε πτυχή του, να προστατευθεί και να αξιοποιηθεί κατάλληλα, ώστε να ενισχυθούν οι τοπικές κοινότητες, να υποστηριχθεί η βιοποικιλότητα και το μοναδικό τοπίο του νησιού.
