Terra Lemnia

Το πρόγραμμα Terra Lemnia έχει στόχο να συμβάλει στην αειφόρο ανάπτυξη της Λήμνου μέσω της διατήρησης και ενίσχυσης αγροτικών πρακτικών από το παραδοσιακό σύστημα διαχείρισης της μάντρας, αναδεικνύοντας τα προϊόντα και τους παραγωγούς του νησιού ως μέρος της ζωντανής κληρονομιάς του τόπου.

Το σύστημα της μάντρας είναι ένα σύστημα αγροτικής διαχείρισης που συνδυάζει τη γεωργία και την κτηνοτροφία, στο οποίο βοσκότοποι και καλλιεργούμενες εκτάσεις οργανώνονται στο χώρο γύρω από την παραδοσιακή αγροτική κατασκευή της μάντρας. Ένα εμβληματικό παράδειγμα λαϊκής αρχιτεκτονικής, η μάντρα είναι ένα σύνθετο, πολυλειτουργικό συγκρότημα περιφραγμένο με ξερολιθιά, μέσα στο οποίο βρίσκονται σταβλικές εγκαταστάσεις, η καλύβα του «κεχαγιά» (του γεωργο-κτηνοτρόφου που διαχειρίζεται την εκμετάλλευση), ένας αχυρώνας, ενώ, ανάλογα με την περίπτωση, μπορεί να υπάρχει ένα πέτρινο αλώνι, ένας μικρός χώρος για τυροκόμηση, ένας φούρνος, ένας μπαξές και ένα αμπέλι.

Ένας από τους κύριους στόχους της πρώτης φάσης του προγράμματος (2018-2020) ήταν να θέσει το μεθοδολογικό πλαίσιο που θα επέτρεπε να αποτυπωθεί η ουσία του συστήματος της μάντρας, να καταγραφούν οι αγροτικές πρακτικές και να κατανοηθεί η σύνδεσή τους με τη βιοποικιλότητα και το τοπίο του νησιού, ώστε στη συνέχεια να αξιοποιήσει τα αποτελέσματα της έρευνας για την εφαρμογή συγκεκριμένων δράσεων διατήρησης στο πεδίο. Για τον σκοπό αυτό έγινε ολοκληρωμένη καταγραφή των πρακτικών, της βιοποικιλότητας και των εδαφών μέσω εκτεταμένης επιτόπιας έρευνας και αξιολογήθηκαν οι μεταξύ τους σχέσεις, ενώ παράλληλα έγιναν σημαντικά βήματα προς τον σχεδιασμό ενός μακροπρόθεσμου συστήματος παρακολούθησης (monitoring system) βάσει επιλεγμένων ειδών της βιοποικιλότητας (βιοδεικτών), καθώς και εδαφικών παραμέτρων. Επίσης, πραγματοποιήθηκε πιλοτική μελέτη αξιολόγησης των μεταβολών του αγροτικού τοπίου στην περιοχή του Φακού, συνδυάζοντας δεδομένα από δορυφορικές εικόνες και αεροφωτογραφίες με μαρτυρίες από τοπικούς παραγωγούς και γνώστες του αγροτικού χώρου της Λήμνου. Σαν επιστέγασμα αυτής της εκτεταμένης έρευνας, η επιστημονική ομάδα του Terra Lemnia συνέταξε έναν «Οδηγό Καλών Πρακτικών» για το τοπίο και τη βιοποικιλότητα, ο οποίος αποτελεί τη βάση για τη δημιουργία ενός εθελοντικού δικτύου παραγωγών στη δεύτερη φάση του προγράμματος.

Παράλληλα, υλοποιήθηκαν πιλοτικές δράσεις στο πεδίο σε συνεργασία με περισσότερους από 30 παραγωγούς του νησιού. Οι δράσεις αυτές αφορούν την επιτόπια (in situ) διατήρηση τοπικών ποικιλιών καλλιεργούμενων φυτών και τη στήριξη της ημι-εκτατικής κτηνοτροφίας μέσω της παραγωγής ποιοτικών συγκομιζόμενων ζωοτροφών και της διατήρησης τοπικά προσαρμοσμένων φυλών προβάτων, και συνδυάστηκαν με πιλοτικά μέτρα ελέγχου του πληθυσμού των αγριοκούνελων (τοποθέτηση ηλεκτροφόρων πλεγμάτων σε αγρούς). Επιπλέον, έχει οργανωθεί πλήθος εκπαιδευτικών δράσεων με στόχο την υποστήριξη των παραγωγών στην εφαρμογή ορθών αγροτικών πρακτικών, την παραγωγή παραδοσιακών γαλακτοκομικών προϊόντων, τη βελτιωμένη διαχείριση της αγροτικής εκμετάλλευσης και άλλα συναφή ζητήματα.

Ένα ακόμη σημαντικό πεδίο δράσης του προγράμματος αφορά την τεκμηρίωση και ανάδειξη της τοπικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Σε αυτό το πλαίσιο, έγινε λεπτομερής καταγραφή των παραδοσιακών μαντρών σε τέσσερις περιοχές του νησιού , τα αποτελέσματα της οποίας θα παρουσιαστούν σε ανοιχτή διαδικτυακή εφαρμογή, και συντάχθηκαν οι φάκελοι για την εγγραφή του τοπικού μελίχλωρου/μελίπαστου τυριού και του μικτού γεωργοκτηνοτροφικού συστήματος της μάντρας στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού. Σαν αποτέλεσμα της προσπάθειας αυτής, «Η τέχνη της παρασκευής του μελίχλωρου/μελίπαστου τυριού» προστέθηκε στο Εθνικό Ευρετήριο ΑΠΚ τον Αύγουστο του 2020, ενώ εντός του 2021 αναμένεται η απόφαση για το «Σύστημα της μάντρας».

Παράλληλα, πραγματοποιήθηκε ανάλυση αγοράς για την αξιολόγηση των εμπορικών προοπτικών των τοπικών προϊόντων, διατυπώθηκαν και κατατέθηκαν προτάσεις προς τους αρμόδιους φορείς για τη βελτίωση του θεσμικού πλαισίου σε σημαντικά ζητήματα που σχετίζονται με το σύστημα της μάντρας, κατατέθηκαν οι φάκελοι για την εγγραφή του κριθαριού Παναγιάς και του λαφυριού Λήμνου στον εθνικό κατάλογο ποικιλιών σε συνεργασία με τον τοπικό συνεταιρισμό της Ατσικής, έγιναν γενετικές αναλύσεις σε ποίμνια του νησιού με στόχο την αναγνώριση των τοπικών φυλών προβάτων, κ.ά.

Επιπλέον, δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην ευαισθητοποίηση και ενεργό συμμετοχή της τοπικής κοινότητας και για το σκοπό αυτό πραγματοποιήθηκαν ανοιχτές εκδηλώσεις και ημερίδες, εργαστήρια συμμετοχικού σχεδιασμού, καθώς και πολλές εκπαιδευτικές δραστηριοτήτες σε τοπικά σχολεία, συμπεριλαμβανομένου ενός διαγωνισμού διηγήματος, ψηφιακών διαγωνισμών και εκδρομών με τους επιστήμονες του Terra Lemnia.

Η δεύτερη φάση του έργου (2020-2022) στοχεύει στην κεφαλαιοποίηση των αποτελεσμάτων και των επιτυχιών της πρώτης φάσης, εστιάζοντας στη συγκρότηση τοπικών δικτύων συνεργασίας για τη διαχείριση της γης με σεβασμό στο περιβάλλον και το τοπίο, την παραγωγή ποιοτικών παραδοσιακών προϊόντων και την ανάδειξη της τοπικής κληρονομιάς. Για το σκοπό αυτό, δημιουργείται ένα εθελοντικό δίκτυο παραγωγών το οποίο λειτουργεί υπό την αιγίδα του «Οδηγού Καλών Πρακτικών» του προγράμματος με στόχο την παραγωγή πιστοποιημένων αγροτικών προϊόντων, και επιχειρείται η συγκρότηση ενός τοπικού συμφώνου συνεργασίας που θα συνδέσει τον πρωτογενή, δευτερογενή και τριτογενή τομέα της Λήμνου μέσω των πιστοποιημένων προϊόντων του δικτύου παραγωγών.

Η λειτουργία του δικτύου παραγωγών εποπτεύεται από γεωπόνο, τοπικό συνεργάτη του προγράμματος, και υποστηρίζεται από εφαρμογές γεωργίας ακριβείας, οι οποίες έχουν δημιουργηθεί για τις ανάγκες της Λήμνου, με χρηματοδότηση από το Πράσινο Ταμείο. Παράλληλα, με βάση τον «Οδηγό Καλών Πρακτικών», δημιουργείται το Σχήμα Πιστοποίησης «Αγροτική Παράδοση και Βιοποικιλότητα» και ένα σήμα ποιότητας και σχεδιάζεται μια ολοκληρωμένη στρατηγική για την προώθηση των πιστοποιημένων προϊόντων του δικτύου στην αγορά. .

Επιπλέον, εντείνονται οι προσπάθειες σε επίπεδο πολιτικής και συνηγορίας, αξιοποιώντας τα επιστημονικά αποτελέσματα της πρώτης φάσης για τη διατύπωση προτάσεων στήριξης ήπιων και παραδοσιακών πρακτικών του πρωτογενή τομέα της Λήμνου. Σε αυτό το πλαίσιο επιδιώκεται η αναγνώριση της τοπικής φυλής προβάτου από το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης ως “σπάνια”, παρακολουθείται η πορεία εγγραφής των τοπικών ποικιλιών στον εθνικό κατάλογο και σχεδιάζεται η υποβολή αιτήσεων για δύο ακόμη ποικιλίες, γίνονται επαφές σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο για τη διατύπωση μέτρων πολιτικής στο πλαίσιο του νέου αναπτυξιακού προγραμματισμού της Περιφέρειας και της ΕΠΜ Λήμνου – Αγίου Ευστρατίου, καθώς και επαφές σε κεντρικό επίπεδο για την προώθηση μέτρων προστασίας του αγροτικού τοπίου και των παραδοσιακών μαντρών του νησιού.

Ένα σημαντικό κομμάτι της προσπάθειας στη δεύτερη φάση του προγράμματος, είναι η δράση μεταφοράς τεχνογνωσίας στο νησί των Κυθήρων, όπου το MedINA δραστηριοποιείται από το 2016. Η δράση αυτή υλοποιείται με τη συνεργασία και συγχρηματοδότηση του Κυθηραϊκού Ιδρύματος Πολιτισμού και Ανάπτυξης (ΚΙΠΑ)και στοχεύει στη δημιουργία ενός τοπικού δικτύου ελαιοπαραγωγών για την εφαρμογή αειφορικών πρακτικών διαχείρισης με υποστήριξη από εφαρμογές γεωργίας ακριβείας, στην ανάπτυξη συστήματος πιστοποίησηςμε βάση το Σχήμα «Αγροτική Παράδοση και Βιοποικιλότητα» και στη δημιουργία ενός ‘οδικού χάρτη’ προώθησης του πιστοποιημένου Κυθηραϊκού ελαιόλαδου. Η δράση υποστηρίζεται από τους δύο τοπικούς συνεταιρισμούς Λιβαδίου και Ποταμού. Στην πιλοτική φάση λειτουργίας του δικτύου, που ξεκίνησε την άνοιξη του 2021, έχουν δηλώσει συμμετοχή περισσότεροι από 30 ελαιοπαραγωγοί.

Όλες οι δράσεις έχουν σχεδιαστεί έτσι ώστε να εξασφαλίζεται η δυνατότητα μεταφοράς τους στην τοπική κοινότητα μετά το πέρας του προγράμματος το 2022. Γι’ αυτό δίνουμε βάρος στη δημιουργία δικτύων όπου οι συμμετέχοντες συνεργάζονται σε εθελοντική βάση, με τον καθένα να φέρει τη δική του εμπειρία και να γίνεται κοινωνός της όλης προσπάθειας., Ο τελικός στόχος είναι η ενδυνάμωση της τοπικής κοινότητας και η ανάπτυξη μιας κουλτούρας συνεργασίας, στην οποία οι ευθύνες και τα οφέλη μοιράζονται ανάμεσα σε όλους τους συμμετέχοντες.